Mardin ilinin önemli ilçelerinden olan Nusaybin Suriye sınırında konumlanmaktadır. M.Ö.4500 yıllarında Subarular tarafından kurulan kent, günümüze kadar birçok uygarlığın gelip geçtiği ve kesintisiz iskânın devam etiği nadir yerlerden biridir. Yukarı Mezopotamya’da ve ipek yolu üzerinde yer aldığı için birçok medeniyetin bilim ve ticaret merkezi olduğu gibi birçok savaşın yapıldığı ve savaşlarla el değiştiren yıkımlara uğrayan bir kent olmuştur.
Ortadoğu’da ortaya çıkan Hıristiyanlığın, asıl gelişme güçlenme alanı Yukarı Mezopotamya’ da kurulan ve Nusaybin’i de kapsayan Abgar devletinde olmuştur. Mor Yakup, Nusaybin’de MS 3. yüzyılın ortalarında dünyaya gelmiştir. MS 309 yılında, Nusaybin piskoposluğuna getirilir. Mar Yakub Nusaybin'deki kilisenin küçük olmasından dolayı Mor Yakub Kilisesi'ni 313 yılında inşa ettirmeye başlar. Üç nef ten ibaret olan yapı Bazilikal planda olup Geç Roma ve Erken Bizans Mimari özeliklerini içinde barındırmaktadır. Yaklaşık 1700 yılık olan kilise birçok yerinde yüksek kabartma tekniğinde yapılan bezemelerle süslü olup bu bezemeler çok iyi korunmuş bir haldedir.
Piskopos Mar Yakub 326 yılında Nusaybin okulunu kurar. Dünyanın ilk üniversitelerinden biri olan bu okulda kaynaklarda 800–1000 kadar öğrencinin yatılı olarak okuduğu geçmektedir. Nusaybin Okulunda teolojinin yanı sıra felsefe, mantık, edebiyat, geometri, astronomi, tıp ve hukuk derslerinde verildiği yine birçok kaynakta geçmektedir.
8 yüzyıl başlarında, Bölgeye yapılan Arap akınlarıyla beraber Nusaybin 737 yılında Arap egemenliğine geçer. Bu Nusaybin de İslam dininin de Hıristiyanlıkla beraber yaşamasına sebep olur. Arapların Nusaybin’i zaptı ile beraber İslam Mimarisi de kendini kentte baş göstermeye başlar.
Zeynel Abidin Camii konum olarak Mor Yakub kilisesinin yaklaşık 50 m. Batısında yer almaktadır. Yapım kitabesi olmadığından hangi tarihte inşa edildiği kesin olarak bilinmektedir. Camiinin enine planından erken Camii mimarisi örneklerinden olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Muhammed'in 13 torunundan biri olan Zeynel Abidin ve onun kız kardeşi Zeynep'in türbelerinin bulunduğu, ilçenin en önemli camisi olduğu gibi her iki türbeden kaynaklı İslam dininin önemli mabetlerinden biridir.
Mor Yakub Kilisesi İle Zeynel Abidin Camisin biri biriyle ilişkisi sadece yakın konumlanmalarından ibaret değildir. Sürekli olarak biri birleriyle anılan bu iki yapı ortak bir tarihi geçmişe de sahiptir. Kaynaklarda Zeynel Abidin camiinin yapımı için gerekli olan paranın Tanrı yolunda harcanacağı düşüncesiyle iki Hıristiyan Rahip tarafından verildiği geçmektedir. Osmanlı dönemi kayıtlarında ise Mor Yakup kilisesiyle Zeynel Abidin Camii’nin ortak vakıf mülklerine sahip olduğu geçmektedir. Gerdrude Bell in 1910 yılında çektiği fotoğraflarda Mor Yakup kilisesiyle Zeynel Abidin caminin arasında her hangi bir yapının olmadığı ve tek bir yerleşke alanı yarattıkları görülmektedir. Bununla beraber Zeynelabidin Camii minaresi Süryani bir usta tarafından yapılmış ve kilise çan kulelerinde bulunan dekoratif ve mimari öğeleri Zeynelabidin Camii minaresine de taşımıştır. 1952 yılında yapılan bu minare Kültürler arası ilişkinin yakın zamana kadar geldiğinin de göstergesidir.
Proje Süreci:
Nusaybin İlçe merkezinde yer alan bu iki
yapıyı kapsayan Kültür ve inanç parkı projesi fikri 1999 yılında Nusaybin
Belediye Başkanlığı tarafından ortaya atılmıştır. 2000 yılında Belediye ve
ÇEKÜL (Türkiye Çevre ve Kültürel Değerleri Koruma Vakfı)Vakfı ve Mardin
Valiliği işbirliğiyle çalışmalar başlatıldı. Mor Yakub Kilisesi için
Süryani Kadim Cemaati Midyat Metropolitliği ve Mor Yakub Kilisesi’nin yasal
sahibi olan Mardin Süryani Kadim Deyrüzzaferan Kilisesi Vakfı yönetim kurulunun
desteği elde edildi. Yerelden başlayan bu proje daha sonra Kültür ve Turizm
Bakanlığımızın da katılımı ve sahiplenmesi ile sürdürülmektedir.
ÇEKÜL Vakfı’nın teknik elemanlarınca kilisenin
röleve çizimleri hazırlanmış ve kilisenin özgün halini en doğru şekilde
yansıtacak restitüsyon ve restorasyon projelerinin çizilebilmesi için kilise
bahçesindeki 7metreye kadar çıkan yoğun toprak dolgunun kaldırılması ve toprak
altındaki temel kalıntıların açığa çıkarılması amacıyla Kültür Bakanlığından
kazı izni alınmıştır. 2000 yılında Diyarbakır Müzesi Başkanlığında başlatılan
kazı çalışmaları, 2002 yılından itibaren de Mardin Müzesi Başkanlığında
sürdürülmektedir.
Daha önceki dönemlerde bilinçsiz imar
planlarıyla Mor Yakup kilisesi ve Zeynel Abidin arasında konumlanmış 7 adet
konut kültür Bakanlığı tarafından istimlâk edilmiş her iki yapının arasındaki
özgün mimarinin açığa çıkarılması için bu konutlardan bir kısmı boşaltılıp
yıkıldı. 2007 ve 2008 yılarında yapılan kazı çalışmaları bu evlerden boşalan
yerlerde devam edildi. Batı kısımda yapılan kazı çalışmalarında kilise
müştemilat yapılarının Zeynel Abidin Cami’ye doğru uzandığı tespit edildi.
KAYNAKÇA : https://www.pinterest.de/pin/453878468675423303/
